Η Άλκη Ζέη είναι μία από τους λιγοστούς πολυμεταφρασμένους Έλληνες συγγραφείς. Ο μακρύς κατάλογος με τις ξένες εκδόσεις των βιβλίων της είναι εντυπωσιακός για το πλήθος χωρών και γλωσσών που εμφανίζει. Το πιο σπουδαίο ωστόσο είναι ο θαυμασμός που το έργο της συγκεντρώνει εκτός Ελλάδας, αποκτώντας χάρη σ’ αυτό οικουμενική διάσταση.

Η περιπέτεια της μετάφρασης και έκδοσης ενός βιβλίου σε ξένη χώρα, ειδικά όταν πρόκειται για βιβλίο γραμμένο σε περιορισμένα ομιλούμενη γλώσσα όπως τα ελληνικά, είναι μια επίπονη, μακρόχρονη και συχνά απογοητευτική διαδικασία.

Η επιτυχημένη έκβαση είναι τις περισσότερες φορές θέμα ευνοϊκής χρονικής συγκυρίας και κατάλληλων διασυνδέσεων. Αυτό δεν μειώνει φυσικά καθόλου την αξία του βιβλίου, γιατί πάντα προϋπόθεση για την εκδοτική απόφαση είναι η ποιότητα του έργου, όπως και γιατί από τη στιγμή που θα κυκλοφορήσει τελικά μεταφρασμένο στην ξένη αγορά, θα κριθεί από τον ένα και μοναδικό κριτή, το ντόπιο αναγνωστικό κοινό.

Είναι η περίπτωση του έργου της Άλκης Ζέη, της οποίας τα βιβλία άρχισαν να μεταφράζονται από το τέλος της δεκαετίας του ’60 και εξακολουθούν μέχρι σήμερα να κινούν το ξένο εκδοτικό ενδιαφέρον, είτε πρόκειται για τα πιο πρόσφατα, είτε για τα πιο παλιά έργα της. Το γεγονός ότι η ίδια πέρασε από την Ιταλία, έζησε για μεγάλο διάστημα στη Μόσχα και στη συνέχεια στο Παρίσι, καθώς και το ότι ανήκε σε ένα κύκλο ενεργών διανοούμενων, εν μέσω της δεδομένης χρονικής περιόδου, κατά την  οποία η Ελλάδα απολάμβανε συμπάθεια λόγω της πολιτικής της κατάστασης, συνέβαλαν στο να μεταφραστούν τα πρώτα της βιβλία, Το καπλάνι της βιτρίνας και Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, στα αγγλικά και να κυκλοφορήσουν στην Αμερική. Αυτό αποτέλεσε το εναρκτήριο λάκτισμα για την μετέπειτα κυκλοφορία τους σε όλο τον κόσμο.

Η κυκλοφορία των πρώτων βιβλίων της Άλκης Ζέη στην Αμερική υπήρξε ιδιαίτερα επιτυχής. Μέσα σε μια δεκαετία απέσπασε τρεις φορές διαδοχικά, για Το καπλάνι της βιτρίνας, τον Μεγάλο περίπατο του Πέτρου και το Κοντά στις ράγιες, το βραβείο του καλύτερου βιβλίου για παιδιά σε μετάφραση στην αγγλική γλώσσα, από την Ένωση Βιβλιοθηκαρίων Αμερικής (Mildred Batchelder) και δυο τιμητικές διακρίσεις για Το καπλάνι της βιτρίνας (ALA Notable Book selection και Horn Book Honor List selection). Τα επαινετικά σχόλια των κριτικών της εποχής υπογράμμιζαν την αριστοτεχνική ικανότητα της Ζέη να συνδυάζει ιστορικά και πολιτικά γεγονότα με αυτοβιογραφικά στοιχεία, με τρόπο ώστε τα βιβλία της να χαρακτηρίζονται από  ρεαλισμό και ανθρώπινη ευαισθησία ενώ παράλληλα να διαθέτουν οικουμενικό χαρακτήρα.

Το καπλάνι της βιτρίνας επιβάλλεται να εξεταστεί σαν ιδιαίτερη περίπτωση, επειδή ακριβώς η διεθνής του πορεία το αναδεικνύει ανάμεσα στα διαχρονικά βιβλία. Μετά την αγγλική του μετάφραση ακολούθησαν άλλες 35 ξένες εκδόσεις σε όλες σχεδόν τις γνωστές γλώσσες (γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, ισπανικά, σουηδικά, νορβηγικά, δανέζικα, φινλανδικά, εσθονικά, αρμένικα, ρωσικά, βουλγαρικά, αλβανικά, αραβικά, γιαπωνέζικα, κορεάτικα, τουρκικά) και πολλές επανεκδόσεις, μερικές από τις οποίες πραγματοποιήθηκαν πολύ πρόσφατα. Κάποιες περιπτώσεις χωρών είναι μάλιστα αξιομνημόνευτες για την έμφαση που έδωσαν στο βιβλίο. Στην Ιταλία Το καπλάνι της βιτρίνας χρησιμοποιήθηκε σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ’90 σαν σχολικό βιβλίο λογοτεχνίας. Όταν ξανακυκλοφόρησε το 2006 από τον εκδοτικό οίκο Salani, βραβεύτηκε ως το καλύτερο βιβλίο για παιδιά εκείνης της χρονιάς από το έγκριτο ιταλικό λογοτεχνικό περιοδικό «Andersen, Il mondo dell’infanzia». Στην Κούβα πρωτοεκδόθηκε το 1985 και μεταφέρθηκε σε τηλεοπτική σειρά, ενώ το 2007 έγινε νέα έκδοσή του. Το 2004 στην Αργεντινή, στο έντυπο νεανικής λογοτεχνίας Imaginaria (Νο 130, Μπουένος Άιρες, 9/6/2004) ο συγγραφέας βιβλίων για παιδιά Joel Franz Rosell δήλωνε με αφορμή γενική θεώρηση της παγκόσμιας λογοτεχνίας για παιδιά πως θεωρεί Το καπλάνι της βιτρίνας «ένα από αυτά τα αξέχαστα μυθιστορήματα». Στη Γαλλία, όπου γενικά το έργο της Άλκης Ζέη κατέχει περίοπτη θέση, Το καπλάνι της βιτρίνας έχει καταταχθεί ανάμεσα στα σπουδαιότερα βιβλία του 20ου αιώνα για παιδιά.

Η Γαλλία υποδέχτηκε την Άλκη Ζέη, όπως και όλη την αυτοεξόριστη αριστερή διανόηση της Ελλάδας στη διάρκεια της χούντας, με φιλική προδιάθεση και εγκάρδια αισθήματα. Αυτό συντέλεσε στο να βρει το έργο της εκδότες και το δρόμο για τις γαλλικές σχολικές βιβλιοθήκες, όπου όμως η κριτική είναι αυστηρή. Τα βιβλία της Ζέη με την αμεσότητα στη γραφή και τις πανανθρώπινες αξίες τους, κατόρθωσαν να γοητεύσουν το γαλλικό αναγνωστικό κοινό σε σημείο να αναφέρονται πλέον σ’ αυτήν ως «η μεγάλη κυρία της παγκόσμιας νεανικής λογοτεχνίας» και τα βιβλία της να είναι πάντα σε κυκλοφορία στη γαλλική αγορά. Οι βραβεύσεις στο γαλλικό έδαφος είναι επίσης συχνές. Το βιβλίο Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της απέσπασε το 2005 το Βραβείο των βιβλιοφάγων και Ο ψεύτης παππούς διακρίθηκε το 2010 με το Βραβείο Νέων Ευρωπαίων. Και οι δύο δε αυτές διακρίσεις είχαν τη δική τους ξεχωριστή αξία, αφού για την απόφαση της βράβευσης ήταν υπεύθυνοι οι ίδιοι οι νεαροί αναγνώστες.

Όμως οι διακρίσεις εκτός συνόρων δε σταματούν στη Γαλλία. Το 2002 της δόθηκε το Βραβείο Acerbi στην Ιταλία για την Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, επίσης ένα βραβείο αναγνωστών, ενώ το 2007 η εξαίρετη αγγλική μετάφραση του John Thornley  για την Κωνσταντίνα (Tina’s web, εκδόσεις Aurora Press) βρέθηκε στη μικρή λίστα για το Marsh Award, βραβείο μεταφρασμένης νεανικής λογοτεχνίας στην Αγγλία. Η υποστηρικτική έκθεση της επιτροπής για το Marsh Award επαινούσε τον αγγλικό εκδοτικό οίκο και τον μεταφραστή επειδή προσέφεραν στο αγγλόφωνο κοινό ένα πολύ σημαντικό έργο και επεσήμαινε την ικανότητα της συγγραφέα να χειρίζεται δύσκολα θέματα για παιδιά, όπως το διαζύγιο και τα ναρκωτικά, χωρίς να τα επιβαρύνει συναισθηματικά. Η οικουμενικότητα των θεμάτων του βιβλίου υπογραμμιζόταν κι εδώ επίσης.

Ένα ακόμα σχόλιο για τη δύναμη του έργου της Άλκης Ζέη αξίζει να κατατεθεί. Έχοντας διαβάσει το Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της, η έμπειρη κριτικός νεανικής λογοτεχνίας Clodagh Corcoran, η οποία για πολλά χρόνια συνεργαζόταν με την Διεθνή Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα, αφού έχει αναφερθεί στο άρθρο της (Inis magazine, Children’s books Ireland, τ.καλοκαίρι 2007) στην ιστορία του βιβλίου και στο πώς η συγγραφέας αγγίζει με θαυμαστό τρόπο την καρδιά των προβλημάτων, καταλήγει: «Ό,τι θα μπορούσε να είναι μια θλιβερή ιστορία, μεταμφιέζεται θαρραλέα με χιούμορ και μερικούς κωμικούς χαρακτήρες. Αυτό το βιβλίο προτείνεται επιτακτικά για διάβασμα.»

Μεταφράσεις, διακρίσεις εκτός Ελλάδας, ενθουσιώδεις αναφορές ξένων στο έργο της Άλκης Ζέη. Τα υλικά της γραφής της αγγίζουν εξίσου τις ψυχές Ελλήνων και ξένων αναγνωστών. Λιτή μα καλοδουλεμένη έκφραση, ειλικρινής  και ανατρεπτική ματιά σε ό,τι συμβαίνει τριγύρω, χιούμορ, αισιοδοξία. Η ιστορία της Ελλάδας, ο καμβάς των έργων της Ζέη,  ξεπερνάει τα εθνικά όρια και γίνεται παγκόσμια, επειδή οι σελίδες των βιβλίων της είναι γεμάτες ανθρώπινα συναισθήματα. Είναι αυτό λοιπόν που δίνει την οικουμενική διάσταση στα έργα της και μιλάει στις καρδιές όλων των ανθρώπων ανεξαρτήτως εθνικότητας.

alkizei.com